Een straatnaam of hodoniem is een woord om wegen (straten, lanen) te kunnen aanduiden. Het vormt een onderdeel van de toponymie. Toponymie houdt zich bezig met de herkomst van straatnamen en de verbreiding ervan. Het wordt onder andere gebruikt voor het versturen van post.

Rond 1800 in de Franse tijd werd in Nederland een systeem van straatnamen en huisnummers ingevoerd. Toen werden ook straatnaambordjes aan de gevels bevestigd. Vaak werden in de volksmond ontstane namen van straten toen de officiële naam. Deze volksnamen duidden vaak de functie van de straat aan (“Veemarktstraat”), de ligging (“Westzijde, Oostzijde, Lagedijk), of degene(n) die er ooit gewoond had(den) (“Minnebroederssteeg”) Ook heetten straten vaak naar uithangborden of gevelstenen van huizen die aan de straat stonden.

In de tweede helft van de negentiende eeuw kwam het vernoemen van straten naar personen met een bepaalde staat van dienst in zwang. Toen na 1900 hele nieuwe wijken tegelijk werden gebouwd, bedacht men bepaalde thema’s per wijk, zoals de Bloemenbuurt in Koog aan de Zaan, of de Rode Buurt in Zaandijk.

Met deze beknopte algemene kennis ga ik op zoek naar de herkomst van de naam: Jan Bestevaerstraat. De Zaanstreek kende vanaf 1600 een padstructuur. Hier was het de gewoonte om paden naar de eerste bewoner te vernoemen. Ik vermoed dat Jan Bestevaer een oorspronkelijke bewoner is van Koog aan de Zaan en ga op onderzoek uit.

Internet biedt geen uitsluitsel
Allereerst zoek ik op Internet. Op Internet vind ik dat Maarten Hartpertzn Tromp (1598-1653) tijdens zijn leven van zijn bemanningen de erenaam Bestevaaªr: Grootvadertje kreeg. Letterlijk betekent bestevaer beste vader. Zou dit de verklaring zijn? In Amsterdam is ook een Bestevaerstraat. In De naam van onze straat: geschiedenis en verklaring van de straatnamen in Amsterdam vind ik bij Bestevaerstraat dat de naam inderdaad komt van de erenaam, door het zeevolk gegeven aan Maarten Harpertsz. Tromp, en later aan Michiel Adriaansz. De Ruyter. Dus dat zou kunnen. Maar waar komt dan de “Jan” van de Jan Bestevaerstraat vandaan?

Op internet vind ik verder ook dat de Bestevaer een Nederlands vrachtschip van de rederij Phs. Van Ommeren uit Rotterdam is geweest. Het schip werd in 1879 gebouwd door de Britse scheepswerf J. Laing in Sunderland. De Bestevaer was tijdens de Eerste Wereldoorlog op weg van Londen naar Rotterdam, toen het door een Duitse onderzeeboot UC 21 op 4 juli 1917 voor de ingang van de Nieuwe Waterweg tot zinken werd gebracht. Acht van de achttien opvarenden, onder wie de kapitein van het schip, H. de Kok, kwamen hierbij om het leven.

Ook vind ik Bestevaer als naam van een papiermolen uit de 17e eeuw die in Assendelft aan de Delft tegenover de Kerkbuurt stond. Wanneer de straat Bestevaerstraat zou heten, zou een van de drie de herkomst van de straatnaam kunnen verklaren. Waarom de straat Jan Bestevaerstraat heet weet ik nog steeds niet. Ook vraag ik me af waarom zich alleen in Koog aan de Zaan een Jan Bestevaerstraat bevindt.

Ik besluit in de Bieb verder te gaan en begin bij de papiermolen Bestevaer in Assendelft. In De papiermolens in de provincie Noord-Holland vind ik een uitgebreide beschrijving van de Bestevaer en zijn eigenaren.

Bestevaer, van oliemolen naar papiermolen
Bestevaer blijkt de oudste Assendelver papiermolen te zijn. De molen stond aan de Delft tegenover de Kerkbuurt in Assendelft en was oorspronkelijk een oliemolen. Wanneer de molen werd gebouwd is niet bekend, maar op 22 april 1649 verkochten Gerrit Dirkszoon Ootgers en Maarten Claasz. Boschman ¼ part in deze oliemolen aan de gebroeders Claas en Cornelis Baartszoon Boschman voor fl. 430,- (guldens). Op 7 juli 1651 verkochten de genoemde broeders dit ¼ part weer aan Jan Claaszoon Bestevaer die er fl. 400,- en nog eens fl. 170,- voor de roerende goederen voor betaalde, te voldoen in drie termijnen.

Zou dit de Jan Bestevaer zijn waarnaar de straat is vernoemd?
Ik lees verder.

Jan Bestevaer, stichter van de molen?
De molen werd toen al genoemd “Jan Bestevaers molen”staande aan de Delft op het land van Jan Gerritz. Dus Bestevaer zal wel als de stichter van deze oliemolen mogen worden beschouwd.

Tussen 1651 en 1667 is de oliemolen verbouwd tot een papiermolen. Wanneer precies weet ik niet, maar in ieder geval voor 3 juli 1667. Want toen werd voor notaris W.J. Cael een huurcontract opgemaakt waarbij Jan Claasz Bestevaer zijn papiermolen verhuurde aan Gerrit Hendrikz Stok en Maarten Cornelisz, papiermaker van Koog aan de Zaan. Hier vind ik dus een verband met Koog aan de Zaan.

De huur werd aangegaan voor een periode van 4 jaren, met ingang van 1 mei 1668. Bestevaer zou op de molen blijven malen en het papier maken voor de huurders. Het huurcontract duurde korter dan voorzien want al op 22 januari 1669 kochten Gerrit Hendrikzoon Stok (bekend als stijfselmaker) en Bastiaan Jansz Bestevaer deze grauwe papiermolen met huis en erf en 110 roeden land voor fl. 500,- . Bastiaan nam voor 1/3 aan de koop deel. Weer enkele jaren later op 19 september 1671 kocht Stok ook dit 1/3 part voor fl. 400,- onder voorwaarde dat Jan Bestevaer gedurende 3 jaren het vishok zou mogen gebruiken. Gerrit Hendrikszoon Stok overleed op 8 oktober 1672. Zijn weduwe Immetje Jans verkocht de Bestevaer op 2 februari 1685 aan Albert Pieters Wint te Zaandam voor fl. 500,- in twee termijnen te betalen.

Vanaf 16 januari 1779 werd de Bestevaer in het papiermakerscontract bijgeschreven op naam van Jan Smit & Zoon voor fl. 2.750,- . De Bestevaer was hiermee de eerste papiermolen van de latere firma Smit. Toen in 1840 Jan Smit Hendriksz, achterkleinzoon van de oprichter van de firma overleed zonder kinderen na te laten, zetten de vennoot W. Kaars Sijpesteijn en Jan Noome (1802-1883) de firma een aantal jaren voort.

In een advertentie in de oprechte Haarlemmer courant werd op 11 oktober 1847 de liquidatie van de firma aangekondigd. Noome, papierfabrikant, vertrok naar Westzaan. De verzekering van de molen de Bestevaer eindigde op 11 december 1848. De molen is kort daarna gesloopt.

De verklaring dat de Jan Bestevaerstraat genoemd is naar Jan Bestevaer, de stichter van de molen Bestevaer, is de meest aannemelijke. Nu weet ik dat de gemeente gaat over straatnamen, dus ik besluit om naar het gemeentearchief te gaan om te zoeken wanneer Jan Bestevaerstraat zijn naam kreeg. Wordt Vervolgd!

Diana van den Berg