Westzaner Heyndrick Pietersz, bijgenaamd oud-Heyn, vestigde zich in 1494 langs de westelijke Zaanoever. Zijn 5 zonen bouwden vervolgens ook hun woningen daar. Zo ontstond het gehucht “d Vijf Broers”, het latere Zaandijk. Lange tijd liepen de Nederlands-hervormde Zaandijkers elke zondag door de natte veenweiden om in Westzaan en later naar Wormerveer ter kerke te gaan. Deze situatie was niet wenselijk en men ging op zoek naar een eigen ruimte die makkelijker te bereiken was voor het volk.

1637
De gelovigen van Wormerveer en Zaandijk kerkten gezamenlijk o.l.v. Ds. Borstius in Wormerveer in een eenvoudig optrekje. Het was gelegen aan het Noordeinde, daar waar nu nog de Protestantse kerk staat.

1638
Het eerste bedehuis van de Zaandijker Ned. Hervormden was het Preekhuis, een grote West-Friese boerenstolp. Deze stolp stond in de Domineestuin en had een totale oppervlakte van 170 m2. Hij werd verbouwd voor het nieuwe doel. De schoolmeester, die ook dienst deed als voorzanger en lezer bij de dienst, woonde ook in de stolp en had daar ongeveer 1/3 deel. Er bleef dus niet echt veel ruimte over voor de gelovigen….. Zaandijk had toentertijd 30 lidmaten en Wormerveer ook. Op 24 augustus 1638 werd het Preekhuis ingewijd door Ds. Jb. Borstius (1612-1680). De predikant bleef tot 1643 in Zaandijk en werd daarna een vermaard prediker in Dordrecht. Hij schreef in zijn leven vele geschriften. Ds. Borstius had een geweldige aantrekkingskracht en er kwamen vanaf het begin ook mensen vanuit Wormerveer en Koog naar het Preekhuis. Het Preekhuis was vanaf meet af aan te klein voor het aantal bezoekers. Tijdens de diensten werden diverse mensen onwel vanwege de krappe, lage ruimte. Ds. Borstius zag in dat er snel een oplossing moest komen voor het ruimteprobleem omdat anders het animo van de leden de diensten te bezoeken zou slinken. Hij propageerde de bouw van een grotere, stenen kerk.

Het Preekhuis werd in 1642 verkocht voor fl. 900,- en verplaatst naar het Pinkepad te Koog aan de Zaan waar het pand tot woonhuis werd bestemd voor vier gezinnen. Tenslotte transformeerde het Preekhuis tot timmerschuur van Stijfselfabriek De Bijenkorf, welke in 1916 werd gesloopt. Een bordje op de noordoosthoek vermeldde: “Dit huis te Zaandijk gebouwd, was daar de eerste kerk. Is hier herbouwd en nu geschikt voor boerenwerk”.

1639
Op 16 oktober vindt een verzoek vanuit de vergadering van Kerkberaad en Kerkmeesters plaats. Er wordt bij de Classis goedkeuring gevraagd om een rondschrijven te sturen voor financiële steun bij alle kerken. Men krijgt daartoe toestemming. Ds. Borstius preekt dit jaar in vele kerken in en buiten de Zaanstreek en vraagt om steun voor het Zaandijker streven. Dat er weinig geld voorhanden was voor een nieuwe kerk moge duidelijk zijn bij de jonge kerkelijke gemeente Zaandijk, er rustte nog een schuld van fl. 400,- op het Preekhuis.

1640
Ds. Borstius gaat voortvarend door met geld inzamelen en geeft opdracht om de bouw van een predikantswoning voor te bereiden. De stenen voor de bouw werden aangeschaft door Dirck Willemsz. Prins. Tweemaal preken door Ds. Borstius in de gemeente Jisp leverde een aardig bedrag op voor het goede doel: een opbrengst van fl. 129,- en 5 stuivers. Vele particulieren, kerkelijke gemeenten en ondernemingen gaven bijdrages.

1641
Claes Pietersz, schoolmeester te Wormerveer en ervaren in de bouwkunst, ontwierp de kerk. Het voor fl. 600,- aangekochte stuk land werd geëffend, afgemeten en de contouren van de te bouwen kerk werden aangebracht. Het heien gebeurde belangeloos door kerkleden, buren en leden van de kerken van het Kalf en de Koog. Dirck Willemsz. Prins legde de eerste steen. De bouw- en de andere gemaakte kosten bedroegen fl. 10.536,-, zij werden grotendeels gedekt door de inzamelingsacties van de dominee.

1642
Ds. Jb. Borstius kon op 1 april met een eredienst het nieuwe kerkgebouw inzegenen op de plaats waar de huidige kerk ook staat. In de middag waren er nog twee diensten om alle belangstellenden te kunnen bedienen. Samen met de Doopsgezinde Pieter Gerritsz. reisde Ds. Borstius nog steeds stad en land af om gelden te verwerven voor de nieuwbouw. Dit was, na wat strubbelingen en tegenwerkingen, uiteindelijk lucratief. De grond waar het Preekhuis had gestaan werd verkocht voor woningbouw. Bepaling: er mochten geen hoge huizen worden gebouwd, geen bier, wijn of tabak worden verkocht, en ze moesten met pannen worden gedekt.

1654
De Wormerveerder geloofsgenoten scheidden zich af van de Zaandijker gemeenschap.

1686
Een houten toren werd gebouwd, voorzien van een klok. De kosten hiervoor bedroegen fl. 1.877,50. De Koger geloofsgenoten hadden een jaar eerder op de Koog een kerk gebouwd met toren en klok, wellicht kon Zaandijk toen niet meer achterblijven?

1707
Wegens ruimtegebrek werd er een vleugel aan de Noordzijde bijgebouwd. De afmetingen bedroegen ongeveer 10 m. x 12m. Aan deze uitbreiding werd door een 4-tal Doopsgezinden meegewerkt. De kosten van de uitbreiding kwamen uit op fl. 9.519,- en 8 stuivers. De eerste steen werd gelegd op 31 maart door Floris Cornelise de Lange, zoon van de burgermeester. De uitbreiding werd op 11 september ingewijd door Ds. van Velzen.

1709
Ophoging van de nieuwe graven en de oude graven werden opgeknapt.

1734
De begraafplaats lag ten zuiden en westen van de kerk en kreeg dit jaar een ommuring.

1740
Ophoging van kerkvloer en graven in de gehele kerk.

1755
Ophoging van kerkvloer en buitenkerkhof.

1764
Een grootscheepse restauratie werd aan de kerktoren uitgevoerd.

1777
Ophoging van kerkvloer.

1790
Een nieuwe houten toren werd geplaatst.

1795
Scheiding tussen kerk en staat geproclameerd.

1798
Claim over eigendomsrecht van kerk en pastorie door de Hervormde Gemeente.

1814
Plattegrond van de kerk met nieuwe zijbeuk en kerkhof, aanwijzende 211 graven

1808
Verbod om in de kerk zelf te mogen begraven.

1812
Burgerlijke gemeente Zaandijk stoot eigendom van kerktoren en klok af aan de kerk.

1827
De bouwvallige houten toren wordt vervangen door een stenen exemplaar.

1839
Het kerkhof wordt aan de noord- en westzijde gesplitst en uitgebreid.

1848
Op grond van een nieuwe verordening moeten kerkhoven worden aangelegd buiten de kom van de gemeenten. Het nieuwe kerkhof komt aan het Guispad tussen Zaandijk en Westzaan.

1884
In dit jaar worden de graven en de muur van het oude kerkhof bij de kerk gerooid en geslecht.

1856
Grond aangekocht voor de bouw van een nieuwe pastorie op de Lagedijk 186. Kosten voor aankoop en nieuwbouw bedroegen fl. 7.148,47. De pastorie, was in gebruik tot 1909. Waarschijnlijk was het geen goed huis, want de voorganger van ds. Albertus Wilhelmus Groenman, ds. Hendrik Vermaas, ging aan de overkant wonen en gebruikte de pastorie als werkplaats. Ds. Groenman was een predikant die Zaandijk heel lang trouw bleef, hij verhuisde later naar Lagedijk no. 82, daarvoor woonde hij hier op no. 186. Later kwam in dit pand een clichéfabriek van P. Vink.

1862
De voormalige pastorie in de Kerkstraat werd verkocht op een publieke veiling voor fl. 1.861,43. Deze oude pastorie stond vanaf de Lagedijk gezien aan de linkerkant van de Kerkstraat, tegen de kerk aan gebouwd.

Bronnen en foto’s : Wandeling door Koog a/d Zaan en Zaandijk T. Woudt, Het archief, J. Vredenduin, De Kerk in het midden, G. Oosterbaan, Gemeentelijk Archief Zaanstad.