In de werkplaats van de Stichting tot behoud van het Torenuurwerk kwamen 1x per week op donderdagmiddag 11 vrijwilligers samen om diverse werkzaamheden uit te voeren. In de werkplaats is het uurwerk volledig gedemonteerd, schoongemaakt, versleten lagers vervangen, tandwielen gerepareerd of nieuw gemaakt, de bevestiging van de tandwielen op de assen is spelingsvrij gemaakt en er is veel aandacht besteed aan de combinatie slinger, lepelspil en ankerrad om een regelmatige en nauwkeurige loop van het uurwerk te bewerkstelligen.

Schenking
Het betreft een 17e eeuws smeedijzeren uurwerk. Het is dus volledig met de hand vervaardigd. De herkomst is waarschijnlijk Duits op het uurwerk is geen naam of jaartal vermeld. Het uurwerk is geschonken aan de Stichting tot behoud van het Torenuurwerk door de erfgenamen van architect Piet Zandstra en zijn echtgenote, de beeldhouwster Margot Zandstra- van Willigenburg. Het uurwerk maakte deel uit van de particuliere verzameling die de heer Zandstra in zijn woning aan de Herengracht te Amsterdam heeft gehad.

Gewicht van het uurwerk
Het ankerrad draait elke seconde 1 tand verder.Hoe werkt het
Het uurwerk bestaat uit een tijdregistrerend deel, het gaand werk en een slagwerk waarmee de uren op de slagklok worden geslagen. Zonder slinger en lepelspil zou het uurwerk onder invloed van het gewicht ongeremd en met steeds groter wordende snelheid gaan draaien. Het samenspel van de slinger, met z’n vaste slingertijd, en de lepelspil zorgt ervoor dat dit niet gebeurd en het ankerrad na een vaste tijd steeds een tandje verder draait. Bij dit uurwerk draait het ankerrad elke seconde 1 tand verder. Bij het vrijlaten van elke tand krijgt de slinger een klein zetje, hiermee wordt de remmende werking van wrijving en luchtweerstand op de slingerbeweging overwonnen en blijft het uurwerk in een vast tempo lopen. Via verschillende tandwielen wordt de wijzeras aangedreven in een tempo van 1 omwenteling per twaalf uur. Aan deze as zat via een stang de enkele wijzer gekoppeld.

In de opstelling in de toren was het niet mogelijk om via een stangenstelsel het uurwerk met de wijzerplaten te koppelen. We gebruiken de as van de opwindtrommel die 1 omwenteling per uur maakt om met behulp van moderne elektronica een elektrische koppeling te maken tussen de wijzerplaat en het uurwerk. Op de as zit een sensor die elke minuut een pulsje genereert. Boven bij de wijzerplaat wordt dan met een stappenmotor de minutenwijzer 1 minuut versteld.

Atoomklok
Het uurwerk is verder voorzien van een automatisch opwind- en gelijkzet systeem en een door de stichting ontwikkelde “elektrische as” tussen uurwerk en wijzerplaat. Het gelijkzetten werkt als volgt: Het uurwerk loopt iets voor. Als het uurwerk vier uur slaat wordt de slinger stilgezet met de slingervanger. Op basis van het radiotijdsein van de atoomklok in Mainflingen (Duitsland) wordt de slinger weer losgelaten en loopt het uurwerk weer op tijd. Dit proces gebeurd twee keer per 24 uur. Een noviteit bij dit uurwerk is een alarmsysteem dat een voorgeprogrammeerd telefoonnummer belt als er een storing optreed.

Het slagwerk
In het gaand werk zit op het grote tandrad van de opwindtrommel een nok die elk uur een hefboom, de slagwerklichter, optilt waardoor het slagwerk in werking treed. De sluitschijf, een rad met verschillende inkepingen, bepaalt met een tweede hefboom, de invallichter, hoeveel slagen er op de klok worden gegeven. Op het grote tandrad van deze opwindtrommel zitten nokken die een hefboom in beweging brengen. De hefboom is met een trekdraad verbonden aan de slaghamer van de slagklok. De windvleugel remt de draaisnelheid van het slagwerk, hiermee kan het slagtempo worden ingesteld.

Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk
De Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk is het enige onafhankelijke kennis-, informatie- en documentatiecentrum van mechanische torenuurwerken in Nederland. Zij is in 1980 opgericht om zoveel mogelijk historische mechanische uurwerken voor de openbare tijdaanwijzing, in het vervolg kortweg torenuurwerken genoemd, voor de Nederlandse samenleving te behouden. Circa 58 vrijwilligers zorgen voor het onderhoud van een of meerdere uurwerken in hun omgeving. In de werkplaats kunnen versleten of defect geraakte onderdelen van deze uurwerken worden vervangen of gerepareerd.

Tekst: Wim Konijn